‘สมอง’ ของมนุษย์ มีความซับซ้อนและเป็นส่วนที่เปราะบางอย่างยิ่ง ขึ้นอยู่กับความเสถียรของการส่งออกซิเจนจากเลือดแดง หากขาดออกซิเจน ‘เซลล์สมอง’ รวมถึงการส่งสัญญาณประสาทที่ทำให้เรารู้สึกและคิดจะเริ่มตายลง แต่ทว่า ‘สมองขาดออกซิเจน’ นานแค่ไหน

ผศ.ดร.แดนนี่ กอนซาเลส ผู้เชี่ยวชาญด้านโรคหลอดเลือดสมองและระบบประสาทส่วนกลาง ที่สถาบันประสาทวิทยา รัฐแอริโซนา สหรัฐอเมริกา บอกว่า คำตอบนี้ยังไม่เป็นที่ชัดเจนสมบูรณ์ แต่ถ้า 'ออกซิเจน' ที่ไปเลี้ยง 'สมอง' ลดลงหรือหายไป ความเสียหายจะเกิดขึ้นกับสมองของเราอย่างรวดเร็วมาก

ดร.กอนซาเลซ กล่าวว่า ในภาวะที่สมองขาดออกซิเจน เซลล์ประสาทจะเริ่มเสียหายและตายภายใน "ไม่กี่นาที" ในกรณีที่หัวใจหยุดเต้น คลื่นไฟฟ้าบนผิวสมองจะหายไปภายใน 10 ถึง 30 วินาที หลังการหยุดชะงักของการไหลเวียนของเลือด

ข้อมูลจากสถาบันโรคระบบประสาทวิทยาแห่งชาติ สหรัฐระบุว่า ภายในเวลาเพียง 5 นาทีที่สมองขาดออกซิเจน อาจทำให้เกิดอาการโคม่า ชัก และเซลล์ประสาทตายได้

ขณะที่งานวิจัยและข้อมูลจากห้องสมุดทางการแพทย์แห่งชาติ สหรัฐ ระบุว่า ความเสียหายของสมองที่ไม่สามารถฟื้นฟูได้อาจเกิดขึ้นภายในเวลาเพียง 4 นาที หากการไหลเวียนของเลือดหยุดชะงัก

สมองของมนุษย์มีน้ำหนักเพียงร้อยละ 2 ของร่างกาย แต่ต้องการพลังงานมากกว่าอวัยวะส่วนใดๆ และใช้ออกซิเจนถึงราวร้อยละ 20 ของที่มีการปั๊มออกจากหัวใจ

ความต้องการออกซิเจนปริมาณมหาศาลเพื่อรักษาสมดุลของอิเลคโตรไลท์ หรือแร่ธาตุที่มีประจุไฟฟ้า ซึ่งทำหน้าที่สำคัญในการนำแรงกระตุ้นไฟฟ้าในระบบประสาท

ความไม่สมดุลของอิเลคโตรไลท์เหล่านี้ ส่งผลต่อความสามารถในการส่งสัญญาณของเซลล์ประสาท เนื่องจากเซลล์เหล่านี้ต้องอาศัยโซเดียมและโพแทสเซียมเคลื่อนผ่านเข้าออกจากเยื่อหุ้มสมองอย่างสม่ำเสมอ การเคลื่อนผ่านนี้ควบคุมโดย ‘ปั๊ม’ ภายในเยื่อหุ้มเซลล์ประสาท ซึ่งจะทำงานผิดปกติหากได้รับออกซิเจนไม่เพียงพอ

การทำงานผิดปกติของปั๊มเหล่านี้ ส่งผลให้น้ำและโซเดียมสะสมในเซลล์ประสาทอย่างรวดเร็ว ทำให้เซลล์สมองเกิดการบวม อย่างไรก็ดี กลไกที่แท้จริงเบื้องหลังอาการบวมนี้ยังไม่เป็นที่เข้าใจอย่างสมบูรณ์ในขณะนี้

ระยะเวลาที่สมองจะได้รับความเสียหายที่ ‘ไม่สามารถฟื้นฟูได้’ หรือ ‘ตายสนิท’ จากการขาดออกซิเจน ขึ้นอยู่กับหลายปัจจัย รวมถึงระดับและระยะเวลาของการขาดออกซิเจน เนื่องจากการหยุดชะงักของการไหลเวียนเลือดไปเลี้ยงสมอง อาจเกิดขึ้นเพียงบางส่วน เช่น ในกรณีของโรคหลอดเลือดสมองหรืออุบัติเหตุที่บริเวณศีรษะบางชนิด หรืออาจเกิดขึ้นอย่างสมบูรณ์ เช่น ในกรณีที่หัวใจหยุดเต้นเฉียบพลัน ซึ่งการทำงานของหัวใจหยุดชะงักอย่างกะทันหัน

คนที่เคยมีประสบการณ์โรคเส้นเลือดหัวใจอุดตัน จึงจำเป็นต้องได้รับการรักษาอย่างรวดเร็วที่สุด เนื่องจากจะส่งผลต่อการที่สมองขาดออกซิเจนโดยสมบูรณ์ จากการที่ไม่มีเลือดลำเลียงออกซิเจนไปเลี้ยงสมอง

“การขาดออกซิเจนในสมองเป็นเวลานาน ส่งผลให้เซลล์สมองจำนวนมากตายลง และเพิ่มความเสี่ยงในการวินิจฉัยภาวะสมองตายระหว่างการรักษาในโรงพยาบาล" ดร. กอนซาเลซกล่าว ซึ่ง “ภาวะสมองตาย” หรือ "การเสียชีวิตตามเกณฑ์ทางระบบประสาท" คือ การสูญเสียการทำงานของสมองอย่างสมบูรณ์และไม่อาจฟื้นฟูได้

"แต่โชคดีที่ผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง ยังสามารถฟื้นฟูสมองได้อย่างมากหากได้รับการรักษาอย่างทันท่วงที” ดร. กอนซาเลซกล่าว

ดร. กอนซาเลซ กล่าวว่า สาเหตุที่ทำให้สมองขาดออกซิเจน ขึ้นอยู่กับแต่ละคนและปัจจัยเสี่ยงที่มี เช่น ความดันโลหิต คอเลสเตอรอล และการสูบบุหรี่ รวมถึงสุขภาพหัวใจและหลอดเลือดที่ไม่ดี สามารถนำไปสู่การสะสมของไขมันและทำให้หลอดเลือดตีบ ทำให้เลือดไหลไปเลี้ยงอวัยวะต่างๆ รวมทั้งสมองลดลง